Οι γυναίκες των Μεσογείων κατά τη διάρκεια της Κατοχής

Γυναίκες Μεσογείων στον τρυγητό (Πηγή)

Η εισήγηση  που ακολουθεί, παρουσιάστηκε στο Διεθνές Συνέδριο Προφορικής Ιστορίας που έλαβε χώρα στο Βόλο το 2013, με συνδιοργάνωση της Ένωσης Προφορικής Ιστορίας και του Εργαστηρίου Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Τμήματος Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.

Με την εργασία αυτή, που είναι αποτέλεσμα επιστημονικής έρευνας, δίνεται μία ακόμη οπτική γωνία για την κατάσταση που επικρατούσε στα Μεσόγεια, στη διάρκεια της ναζιστικής Κατοχής. 

Η Ομάδα Ιστορικής Έρευνας

Γυναίκες και Κρίση: μια διαπραγμάτευση συνέχειας και αλλαγής

Ιωάννα Μπιμπλή, Ιστορικός

Abstract

Women and crisis: an exchange between continuity and change The present paper is based on a research I have conducted on the experiences of women from Mesogeia‐Attika during the Second World War, and the consequences those experiences had on the status of women within their community and family. Τhe oral testimonies of women from Mesogeia reveal how during a period of great crisis, women managed, through traditional values and duties, to exceed their roles. The end of the Second World War signalled the return to traditional values and hierarchies. However, women from Mesogeia had already gained an awareness of their gender and role and used this knowledge towards changing their children’s lives.

Είδαμε και τον πόλεμο, δεν είδαμε χαρές. 

Πίσω του μόνο άφησε μεγάλες συμφορές 

Ζητάμε όλοι συγχώρεση γιατί παραστρατίσαμε, 

Μας άφησες το ξέρουμε γιατί κι εμείς Σε αφήσαμε (1)

Στη διάρκεια συνέντευξης που μου παραχώρησε η 90χρονη τότε Τασία από το Κορωπί, μου αποκάλυψε την αγάπη της για την ποίηση και το ταλέντο της να γράφει στίχους. Η Τασία είναι μια από τις πολλές γυναίκες που βίωσαν τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο με έναν παραδοσιακά καθορισμένο τρόπο, μέσα από τον οποίο όμως συνειδητοποίησαν τη δύναμη και την ταυτότητα τους. Η παρούσα εισήγηση έχει να κάνει με τις εμπειρίες των γυναικών από τα Μεσόγεια κατά τη διάρκεια του πολέμου και της Κατοχής και τις συνέπειες που είχαν αυτές οι εμπειρίες για τη θέση των γυναικών στην κοινότητα και την οικογένεια. Η εισήγηση είναι βασισμένη σε πρωτογενή έρευνα που συμπεριλαμβάνει βιογραφικές συνεντεύξεις με γυναίκες από τα Μεσόγεια. 

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος υπήρξε το πιο δραματικό γεγονός που βίωσε η ανθρωπότητα στη διάρκεια του 20ου αιώνα. Οι επιπτώσεις του πολέμου αυτού στο ρόλο και τη θέση των γυναικών έχει απασχολήσει πολλούς ιστορικούς εδώ και χρόνια. Έχουν μάλιστα δημιουργηθεί και αντίπαλες απόψεις σχετικά με το εάν ο πόλεμος αυτός λειτούργησε ως φορέας αλλαγής ή συνέχειας. 

Από τη μια πλευρά, ιστορικοί όπως ο Arthur Marwick (1974) ή ο Eric Hobsbawm(1994) υποστήριξαν ότι ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος προκάλεσε σημαντικές αλλαγές στη θέση των γυναικών της Ευρώπης. Για παράδειγμα, στην Εποχή των Άκρων, ο Hobsbawm (1994: 310‐319) επισημαίνει τρεις σημαντικές αλλαγές: τη μαζική είσοδο των νοικοκυρών στο εργατικό δυναμικό, τον αυξανόμενο αριθμό των γυναικών στην ανώτερη εκπαίδευση και την αναγέννηση των φεμινιστικών κινημάτων. 

Από την άλλη πλευρά, φεμινίστριες ιστορικοί όπως η Elizabeth Roberts (1994:132) ή η Penny Summerfield (1998) καταδεικνύουν μέσα από τις έρευνες τους ότι οι οποιεσδήποτε αλλαγές συνέβησαν κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου αντισταθμίστηκαν από μια αυστηρή επιστροφή στην παράδοση μετά το τέλος του. Πιο συγκεκριμένα για τις Ελληνίδες, όπως αναφέρει και η Τασούλα Βερβενιώτη, μπορεί οι περίοδοι κρίσης να βοηθούν στη διεύρυνση του ρόλου των γυναικών αλλά και το τέλος της κρίσης συνήθως σημαίνει μια τάση προς την αποκατάσταση των παραδοσιακών καθηκόντων (Vervenioti 2000: 105). Αυτό ίσχυσε ακόμη και για τις γυναίκες της Αντίστασης, οι οποίες ξεπέρασαν τα όρια των παραδοσιακών τους ρόλων (Βερβενιώτη 1994: 14‐15). 

Τι συνέβη λοιπόν με τις γυναίκες που βίωσαν τον πόλεμο και την Κατοχή μέσα στα στενά παραδοσιακά όρια; Η έρευνα επάνω στην οποία βασίζεται αυτή η εισήγηση κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η αλλαγή και η συνέχεια ως επιπτώσεις του πολέμου συνυπήρχαν και πως η κυριαρχία της μιας επάνω στην άλλη βασίστηκε στην διαπραγματευτική ικανότητα της κοινότητας και της οικογένειας, αλλά και στην αποφασιστικότητα των ίδιων των γυναικών να ξεπεράσουν τα όρια. Αυτό που μπορεί κανείς να εντοπίσει ως σίγουρη αλλαγή αφορά τη συνείδηση των γυναικών από τα Μεσόγεια ως προς την αντίληψη τους για το φύλο και το ρόλο τους. Είναι επίσης σημαντικό να αναφέρω ότι οι περισσότερες μελέτες για τη σχέση των γυναικών με τον πόλεμο, ειδικά άλλων ευρωπαϊκών χωρών αλλά και της Αμερικής, εστιάζουν την προσοχή τους στη σχέση των γυναικών με το Κράτος. Στην περίπτωση όμως της Ελλάδας, ιδιαίτερα στην προπολεμική περίοδο, η κοινότητα και η οικογένεια υπήρξαν οι πιο σημαντικοί θεσμοί κοινωνικοποίησης και επιβολής ρόλων. 

Για τους Έλληνες, και ιδιαίτερα τους κάτοικους της υπαίθρου, το Κράτος υπήρξε μια μακρινή πηγή εξουσίας με την οποία δεν είχαν ιδιαίτερη επαφή. Τη μακρινή αυτή σχέση ενίσχυσε η ιδιαίτερα υψηλή πολιτική αστάθεια που χαρακτήριζε την προ‐πολεμική Ελλάδα, καθώς και η αδυναμία ή απροθυμία των διάφορων κυβερνήσεων να αντιληφθούν και να καταπολεμήσουν τα ποικίλα προβλήματα που αντιμετώπιζε η ύπαιθρος την εποχή εκείνη. Έτσι, η κοινότητα και η οικογένεια αποτελούσαν τους θεσμούς εκείνους μέσα στους οποίους μπορούσε κανείς να ικανοποιήσει τις ανάγκες του για συλλογικότητα και προστασία. Ιδιαίτερα στα Μεσόγεια Αττικής, η κοινότητα υπήρξε σημείο αναφοράς για τα μέλη της. 

Οι Μεσογείτες υπήρξαν δεμένοι μεταξύ τους με ισχυρούς δεσμούς που ξεπερνούσαν τα φυσικά όρια ή τη διοικητική βάση. Όπως αναφέρει ο Anthony Cohen (Morris and Morton 2002:19‐20), τα όρια στις παραδοσιακές κοινότητες είναι πιο πολύπλοκα γιατί πολλά από τα στοιχεία που ενώνουν τα μέλη τους βρίσκονται στην ίδια τους τη σκέψη. Ιεραρχίες, κανόνες, αξίες και ρόλοι υπήρξαν συγκεκριμένοι μέσα στην κοινότητα, και η συνέχεια ήταν κύριο χαρακτηριστικό της αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση για την ύπαρξη της. Το ίδιο ίσχυε και για την οικογένεια όπου υπήρξε βασικός θεσμός εκμάθησης πατριαρχικών αξιών. Η οικογένεια στα Μεσόγεια της προ‐πολεμικής περιόδου είναι παρόμοια με τον τύπο της προ‐βιομηχανικής οικογένειας, η οποία είχε δύο κύρια χαρακτηριστικά: το σπίτι και η οικονομική δραστηριότητα ήταν συχνά ταυτόσημα και η οικογενειακή ζωή επηρεαζότανε άμεσα από την κοινότητα (Bilton et al 1981:257‐258). 

Οι ιεραρχίες και οι ρόλοι μέσα στην οικογένεια υπήρξαν αντανάκλαση των αντιλήψεων περί φύλου στην ευρύτερη κοινότητα. Λίγα λόγια λοιπόν για τις κοινότητες των Μεσογείων, και ιδιαίτερα του Κορωπίου, του Μαρκοπούλου, των Καλυβίων, του Κουβαρά και της Κερατέας, στις οποίες εστιάστηκε η έρευνα. Είχαν τα εξής χαρακτηριστικά: Πρώτον, η καταγωγή των κατοίκων που στην πλειοψηφία τους ήταν Αρβανίτες. Το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό επηρέαζε σε μεγάλο βαθμό τη σχέση των κατοίκων με τους άλλους, που ήταν αρκετά περιορισμένες, αλλά και την οργάνωση και τις ιεραρχίες μέσα στην ίδια την κοινότητα. Για παράδειγμα, προερχόμενοι από μια χώρα που δεν είχε κρατική οργάνωση, οι Αρβανίτες είχαν μια κοινωνική δομή που βασιζόταν στην καταγωγή και τη φάρα. Η αγροτική δραστηριότητα που επικρατούσε στην περιοχή ήταν επίσης σημαντική, διότι, εκτός των άλλων, καθόριζε τον τρόπο ζωής και τον βαθμό στον οποίο κυριαρχούσε η παράδοση.

Μέσα στις κοινότητες των Μεσογείων, η θέση των γυναικών υπήρξε σεβαστή αλλά κατώτερη. Οι γυναίκες δεν είχαν καμία ανάμειξη στα κοινά και στις αποφάσεις που αφορούσαν την κοινότητα. Αντίθετα, είχαν τη δική τους κοινότητα, αυτή της γειτονιάς, που χαρακτηριζόταν από μεγάλο βαθμό αλληλεγγύης. Οι γειτόνισσες μοιραζόντουσαν προϊόντα και χρειώδη, έκαναν πολλές δουλειές μαζί και ήταν η κάθε μια τους υπεύθυνη για τα παιδιά της γειτονιάς. Ακόμη και η καθημερινή τους διασκέδαση ήταν η σύναξη τους στη γειτονιά κάθε βράδυ. Όπως μας λέει η Αθηνά από το Μαρκόπουλο:

...τις ωραίες γειτονιές βρε παιδί μου. Το καλοκαίρι θα καθόντουσαν ως τις δώδεκα, και μετά παίρναν την καρέκλα «καληνύχτα», γυρίζαν πάλι πίσω στα σπίτια τους. Οι γειτόνισσες ερχόντουσαν πάρα πολύ εύκολα. Και τότε δεν είχαμε κι όλα τα χρειώδη, ερχόντουσαν ζητούσανε ταψί, την προυσάρα που κοσκινίζανε το αλεύρι, «μου χάλασε, δώσε μου τηνε», πολλά πράγματα...(2)

Επίσης, ένα σημαντικό χαρακτηριστικό των Μεσογείων αφορά την γεωγραφική τους θέση: πρόκειται για μια ομάδα παραδοσιακών αγροτικών κοινοτήτων που βρίσκονται ανάμεσα σε δύο μεγάλα αστικά κέντρα: το Λαύριο, βιομηχανικό, πολυπολιτισμικό κέντρο με έντονη πολιτική δραστηριότητα, και επομένως κέντρο αλλαγών, και την Αθήνα, που ως πρωτεύουσα υπήρξε το κύριο κέντρο πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών.

Όσο για την οικογένεια, υπήρξε και εκείνη σεβαστός θεσμός με αυστηρή ιεραρχία ανάμεσα στα μέλη της. Πρόκειται για εκτεταμένες οικογένειες, στις οποίες ο άντρας, ο πατέρας, ήταν ο αφέντης στον οποίο όλα τα υπόλοιπα μέλη έπρεπε να δείχνουν υποταγή. Οι αποφάσεις ήταν αρμοδιότητα εκείνου, και μετά από κάποια ηλικία του πρωτότοκου γιού. Μέσα στην οικογένεια η γυναίκα ζούσε μια ζωή γεμάτη υποχρεώσεις και λίγα δικαιώματα. Ως κόρη, η εκπαίδευση της, η εργασία της, ο γάμος της,

ήταν υπό την κυριαρχία του πατέρα, αλλά και της μητέρας. Ως σύζυγος όφειλε να είναι υποταγμένη στον άντρα και την πεθερά της, και αυτό γιατί η γυναίκα αποκτούσε σεβαστή θέση στην οικογένεια όταν βρισκόταν πλέον σε μεγάλη ηλικία (Μιχαήλ‐Δέδε 1985: 209‐210).(3)

Όπως ανέφερα, ένα κεντρικό εύρημα της έρευνας είναι ότι σχετικά με τις γυναίκες ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος έδρασε ως φορέας διαπραγμάτευσης μεταξύ συνέχειας και αλλαγής. Ο βαθμός

κυριαρχίας της μιας επάνω στην άλλη έχει να κάνει με την διαπραγματευτική ικανότητα της κοινότητας και της οικογένειας. Έχει επίσης όμως να κάνει και με τη διαπραγματευτική ικανότητα των ίδιων των γυναικών να παραβιάσουν παραδοσιακούς κανόνες.

Αυτό που είναι εμφανές από τα ευρήματα της έρευνας, είναι ότι οι γυναίκες είχαν ένα ισχυρό αίσθημα του ανήκειν, της κοινής δράσης και της αλληλεγγύης. Υπήρχαν τρεις ομάδες στις οποίες ανήκαν οι γυναίκες: η κοινότητα, η οικογένεια και η γειτονιά. Και στις τρεις ομάδες, το σύνολο ήταν πιο σημαντικό από τις ατομικές επιλογές και ανάγκες. Ο ατομικισμός μάλιστα υπήρξε μια από τις μεγαλύτερες απειλές που επέφερε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, και ο πιο αποτελεσματικός μηχανισμός διατήρησης της ομάδας ήταν οι ίδιες οι γυναίκες. 

Ζώντας σε ένα σύστημα ομαδικής συμβίωσης και αλληλεγγύης, οι περισσότερες γυναίκες βίωσαν τον πόλεμο ως κάτι που αφορούσε την ομάδα και όχι το άτομο. Οι περισσότερες, μάλιστα, αναφέρθηκαν στον πόλεμο πιο ειδικά, ως βίωμα των γυναικών. Για παράδειγμα, οι αναμνήσεις της Νίτσας από το Μαρκόπουλο για την 28η Οκτωβρίου έχουν να κάνουν με τις γυναίκες:

...εγώ την 28η Οκτωβρίου όλη την ημέρα κλαίω. Γιατί το πήρα πολύ σοβαρά τότε... Και δεν θα ξεχάσω, γι αυτό στενοχωριέμαι, έτσι κλαίω, το βράδυ που κλείσαν όλα τα φώτα και φύγαν όλοι οι νέοι, πηγαίναν για να παρουσιαστούν, και άκουγες ένα λυγμό στους δρόμους. Οι αρραβωνιαστικιές, οι γυναίκες που κλαίγανε,  που πηγαίνανε να πάνε τους άντρες τους στην αγορά, στην πλατεία, να μπούνε στ’ αυτοκίνητα να φύγουνε. Ένας λυγμός τη νύχτα. Σκοτάδι, κι άκουγες ένα λυγμό. Αυτό μου έχει μείνει τώρα...(4)

Όσο για το αίσθημα αλληλεγγύης, χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα προσφοράς βοήθειας των συγχωριανών και κυρίως των γυναικών στις οικογένειες που είχαν μείνει χωρίς ενήλικες άντρες λόγω του πολέμου.

Σχετικά με αυτό, η Νίτσα αναφέρει:

...Πήγαν όλοι στον Πόλεμο, στην γειτονιά μας είχαμε κάμποσα παλληκάρια, σε μια οικογένεια είχανε και τα τρία παλληκάρια, μείνανε δύο γέροι, και ποιός να τους φρόντιζε, είχανε κτήματα, είχανε συκιές να μαζέψουνε, είχανε. Το καλοκαίρι πηγαίναμε εγώ και άλλα κορίτσια και μαζεύαμε τα σύκα
αυτουνού του κυρίου. Τέτοια πράγματα...(5)

Επίσης, η βοήθεια αυτή λόγω του πατριωτικού αισθήματος επεκτάθηκε σε όλους τους Έλληνες και αργότερα και σε ξένους, ξεπερνώντας τα όρια του ποιός ανήκει στην ομάδα μας και ποιός είναι από τους άλλους. Οι συνεντευξιαζόμενες μιλούν με υπερηφάνεια για τη βοήθεια που πρόσφεραν οι ίδιες ή οι μητέρες τους σε στρατιώτες που επέστρεφαν στα σπίτια τους ή και σε ξένους που προσπαθούσαν να κρυφτούν. Η Δήμητρα από την Κερατέα, για παράδειγμα, μας λέει:

...Είχανε φύγει με τα πόδια και ερχόντουσαν από τον πόλεμο με τα πόδια, μέρες ταξιδεύανε και νύχτες, και μήνα. Ψειριασμένοι, πεινασμένοι, ξυπόλητοι, κουρελιασμένοι... Ερχόντουσαν και χτυπάγανε την πόρτα. «Θεία, ερχόμαστε από τον πόλεμο». Το σπίτι ανοιχτό, «περάστε παιδιά μου», ... Ότι ρούχα είχανε στο σπίτι από άντρες, παντελόνια. Δεν υπήρχανε ας πούμε μπάνια και θερμοσίφωνες και, βάζανε ένα καζάνι νερό, τους πλένανε, τους λούζανε, τους ξυρίζανε γιατί ήτανε γεμάτοι ψείρες, τα μαλλιά τους τα έπαιρνε η μαμά μου με το ψαλίδι όλα, και τους καθαρίζανε και τους κρατάγανε όσες μέρες τρώγανε, δυναμώνανε και βγαίνανε και ζητιανεύανε στο χωριό... «Είμαστε από τον πόλεμο και βοηθήστε μας να πάμε στο σπίτι μας. Να κάνουμε τα ναύλα μας». Και βοηθάγανε όλες οι μητέρες έτσι...(6) 

Η μεγαλύτερη όμως απειλή ατομικισμού ή και διάλυσης της κοινότητας ήρθε με τρεις μορφές: την πείνα και τη Μαύρη Αγορά, τη σχέση ντόπιων γυναικών με Ιταλούς και Γερμανούς στρατιώτες και αξιωματικούς, και τα σημάδια εμφυλίου πολέμου στο τέλος της Κατοχής. Και πάλι το αντίβαρο αυτής της απειλής ήταν κυρίως οι γυναίκες. Είτε με την προσφορά τους σε όσους πεινούσαν, είτε με την άρνηση στα καλέσματα των στρατιωτών αλλά και τη συγχώρεση στις γυναίκες που παραστρατήσανε, είτε ακόμη και με τη σιωπή τους σε θέματα που αφορούσαν το διχασμό συντοπιτών σε περιόδους εμφυλίου, οι γυναίκες, θελημένα ή άθελα, συνέβαλαν στην ενότητα των μελών της κοινότητας. Ενδεικτικά, για την πείνα και τη Μαύρη Αγορά, αυτό που διακρίνει κανείς από τις μαρτυρίες είναι μια απέχθεια προς αυτούς που πήραν μέρος στη Μαύρη Αγορά. Σύμφωνα με

τις συνεντευξιαζόμενες, στην Μαύρη Αγορά ήταν ανακατεμένοι ντόπιοι αλλά και άνθρωποι από άλλα μέρη. Όπως μας λέει η Μαρίκα από το Κορωπί, για παράδειγμα, καθημερινά άραζαν στο Πόρτο‐Ράφτη καΐκια από άλλους τόπους και πουλούσαν λάδι και άλλα χρήσιμα προϊόντα.(7)

Για τη Γεωργία από το Κορωπί, η Μαύρη Αγορά υπήρξε ντροπή και εχθρός προς το ομαδικό αίσθημα, καθώς κάποιοι πλούτιζαν επάνω στη δυστυχία άλλων:

...Πώς βγήκανε μετά και βγάλανε τις λίρες που είχανε κλέψει... πού τα βρήκανε όλα αυτά που κάνανε;.. Πεινάγανε ο κόσμος... Και πήγαινες σε σπίτια, να σκεφτείς, είχανε κάτι ράδια τόσα και δεν ξέρανε τι ήτανε αυτά που είχανε πάρει. Δεν ξέρανε τι ήτανε...(8)

Το αντίβαρο σε αυτή την έκρηξη ατομικισμού και επίθεσης στην κοινοτική ζωή ήταν η βοήθεια που πρόσφεραν κυρίως οι γυναίκες. Χαρακτηριστικά είναι τα παραδείγματα της μητέρας της Νίτσας από το Κορωπί, που καταγόταν από εύπορη οικογένεια και βοηθούσε όποιον μπορούσε με φαγητό (9), αλλά και της μητέρας της Μαρίας από την Κερατέα που έφτιαχνε παξιμάδια και τα άφηνε διακριτικά σε ένα καλάθι έξω από την αυλή της για να πάρει όποιος ήθελε.(10)

Το να ανήκεις σε μια ομάδα όμως, περιείχε και καταπίεση των ατομικών αναγκών και προσωπική θυσία για το καλό της ομάδας, κι αυτό ήταν περισσότερο φανερό στην περίπτωση της οικογένειας και του ρόλου των γυναικών σε αυτήν. Η φυσική προστασία και διατήρηση της οικογένειας υπήρξε το κυρίαρχο καθήκον των μελών της, συμπεριλαμβανομένων και των μικρών παιδιών. Μέσα στην παραδοσιακή αγροτική οικογένεια τα κορίτσια ζούσαν μια ζωή σκληρής εργασίας που τους στερούσε οποιαδήποτε άλλη ευκαιρία εργασίας και εκπαίδευσης. Το πιο συνηθισμένο ήταν ένα κορίτσι, και ειδικά η πρωτότοκη κόρη, να εγκαταλείψει σύντομα το σχολείο για να βοηθήσει τη μητέρα της στις

δουλειές του σπιτιού και στο μεγάλωμα των άλλων παιδιών, ή ακόμη και να δουλέψει στα οικογενειακά ή ξένα χωράφια. Τα πράγματα έγιναν χειρότερα κατά τη διάρκεια του πολέμου. Ακόμη και τα κορίτσια που πριν βρισκόντουσαν στο σπίτι αναγκάστηκαν να υποστηρίξουν την οικογένεια

τους μέσα από οποιαδήποτε εργασία, ακόμη και ως υπηρέτριες σε πλούσια σπίτια, και φυσικά να εγκαταλείψουν το σχολείο, αν βέβαια πριν φοιτούσαν. Το ίδιο ίσχυε και για τις ενήλικες γυναίκες όπου στη διάρκεια του πολέμου η διατήρηση της οικογένειες υπήρξε το πρωταρχικό τους καθήκον.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της προστασίας της οικογένειας όμως μπορεί κάποιος να βρει τα πρώτα σημάδια αλλαγής. Είναι φανερό μέσα από τις μαρτυρίες των γυναικών ότι γνώριζαν την ταυτότητα τους και τις ανισότητες που βίωναν. Ήξεραν όμως και ποιές ήταν οι προσωπικές τους δυνατότητες, και ήταν αυτές οι δυνατότητες που δοκιμάστηκαν στη διάρκεια του πολέμου. Οι γυναίκες εκπλήρωσαν το καθήκον τους προς την οικογένεια με έναν μάλλον παραδοσιακό τρόπο. Συνεισφέρανε στην απόκτηση τροφής μέσα από σκληρή εργασία και την εύρεση καινούργιων μέσων, και υπήρξαν διαπραγματευτές και ειρηνοποιοί ανάμεσα στην οικογένεια και τους ξένους. Μέσα από αυτές τις προσπάθειες όμως, πολλές φορές οι γυναίκες ξεπέρασαν αυτό που παραδοσιακά αναμενόταν από αυτές. Ένα παράδειγμα είναι αυτό της σχέσης με τους ξένους. Η παρουσία του στρατού Κατοχής υπήρξε μια δραματική εμπειρία για τις κοινότητες και τις οικογένειες των Μεσογείων, που μέχρι τότε είχαν περιορισμένες σχέσεις με ανθρώπους έξω από τα καθορισμένα τους όρια.

Ιδιαίτερα για τις οικογένειες που ζούσαν κάτω από την ίδια στέγη με στρατιώτες και αξιωματικούς των στρατευμάτων Κατοχής, η ζωή καταλήφθηκε από έναν διαρκή φόβο. Ο διαπραγματευτικός ρόλος των γυναικών στις οικογένειες αυτές συμπεριλάμβανε προσφορά υπηρεσιών στους ξένους. Ετοίμαζαν το μπάνιο τους, έπλεναν τα ρούχα τους, και κάποιες φορές τους μαγείρευαν. Παρόλα αυτά μέσα από αυτή τη σχέση αποδείχτηκαν πιο ατρόμητες από όσο αναμενόταν. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της Ελευθερίας από τα Καλύβια που στην Κατοχή ήταν παντρεμένη με τρία παιδιά. Η Ελευθερία είχε τρεις Γερμανούς στο σπίτι της, και η καθημερινή της ζωή είχε πολύ ένταση και κούραση λόγω της παρουσίας τους. Δεν δίστασε όμως να τους κάνει παρατηρήσεις, ακόμη και να τους μαλώσει επιτακτικά για το πόσο ακατάστατοι και βρώμικοι ήταν, χωρίς να φοβάται τις συνέπειες. Η ίδια μας λέει:

...Τους Γερμανούς τους είχα εδώ. Κι ερχόντουσαν εδώ χάμω και είχα το παιδί μικρό, πού να το έβαζα. Και σάματις ακούγανε και να τους λέγαμε τίποτα; Σηκωνόντουσαν τη νύχτα...και μου λερώνανε μπροστά στην αυλή. Στην αυλή μου... Τους έλεγα «δεν ντρεπόσαστε;». Ή το ‘λεγα ή δεν το ‘λεγα τα ίδια ήτανε. Κι έτσι κακοπεράσαμε πολύ μανούλα μου...(11)

Μέσα από το καθήκον προστασίας της οικογένειας μπορεί κανείς να παρατηρήσει και μια διατάραξη και ανατροπή ιεραρχιών. Η απουσία του συζύγου στη διάρκεια του πολέμου, για παράδειγμα, διατάραξε την κανονική ροή της οικογενειακής ζωής, αφήνοντας την οικογένεια χωρίς τον αρχηγό της. Παρόλο που με την απουσία του συζύγου, παραδοσιακά η οικογένεια περνούσε στην προστασία της ευρύτερης οικογένειας και της κοινότητας, έφερε και στο προσκήνιο τη γυναίκα και τις δυνατότητες της.

Όσο για την αντιστροφή των ρόλων, χαρακτηριστική είναι η περίπτωση της Μαρίας από το Κορωπί, της οποίας ο άντρας κρατήθηκε αιχμάλωτος στην περίοδο των Δεκεμβριανών. Η Μαρία έμαθε που είχε κρατηθεί ο άντρας της, και πώς υπεύθυνος γι αυτόν ήταν ένας συντοπίτης τους που ήταν και συμμαθητής της. Περπάτησε μέχρι το μέρος που βρισκόταν ο άντρας της, παρακάλεσε τον συντοπίτη της ο οποίος πράγματι τον άφησε ελεύθερο, και το ίδιο βράδυ, η Μαρία και η αδελφή της φυγάδευσαν τον άντρα της και τον πατέρα τους σε ένα πιο ασφαλές μέρος. Ξαφνικά η Μαρία είχε γίνει προστάτης και αρχηγός του σπιτιού.(12)

Τέλος, στην περίοδο του πολέμου και της Κατοχής φαίνεται και μια διατάραξη παραδοσιακών μορφών λήψης αποφάσεων. Στη διάρκεια έκτακτων γεγονότων, η ατομική απόφαση ήρθε ως απειλή προς τη συνοχή της οικογένειας. Την ημέρα του Ολοκαυτώματος του Κορωπίου και ενώ οι δυνάμεις Κατοχής επέστρεφαν με ενισχύσεις για να καταστρέψουν την πόλη, οι περισσότερες οικογένειες έφευγαν προς τα γύρω βουνά ή τα χωριά που ήταν πιο ασφαλή. Στην οικογένεια της Μαρίας, ο πατέρας αποφάσισε ως αρχηγός ότι η οικογένεια έπρεπε να εγκαταλείψει αμέσως το Κορωπί. Η μητέρα όμως διαφωνούσε έντονα και αρνιόταν να φύγει. Στην προοπτική διάλυσης της οικογένειας, ο πατέρας βρέθηκε ξαφνικά να διαπραγματεύεται με τη γυναίκα του, πράγμα που δεν υπήρχε περίπτωση να κάνει κάτω από άλλες συνθήκες. Το ίδιο περιστατικό συνέβη σε πολλές οικογένειες εκείνη την ημέρα.

Σε γενικές γραμμές, μπορούμε να πούμε ότι οι δραματικές εμπειρίες του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, ενίσχυσαν τη συνέχεια αλλά και έδωσαν στις γυναίκες μια αυτοπεποίθηση και γνώση για τον ρόλο τους που τις έκανε πιο δεκτικές προς την αλλαγή. Χαρακτηριστικό σημάδι μιας τέτοιας αλλαγής έχουμε όταν δόθηκε στις γυναίκες το δικαίωμα ψήφου. Ήταν τότε που οι γυναίκες έκαναν ξεκάθαρο το ότι εκτός των άλλων ανήκαν και στην ευρύτερη ομάδα του φύλου τους, και υπερασπίστηκαν τα δικαιώματα τους ενάντια στους κανόνες της κοινότητας και της οικογένειας. Η κοινότητα απειλήθηκε τότε ανοικτά με την παραβίαση του ιδιωτικού ρόλου των γυναικών και την ανάμειξη τους στην πολιτική και χρησιμοποίησε την οικογένεια ως μέσο πίεσης. Την πρώτη φορά που ψήφισαν, οι γυναίκες των Μεσογείων συνοδεύτηκαν από τους άντρες τους ή τους πατεράδες τους στα εκλογικά κέντρα, και στα χέρια τους κρατούσαν τα ψηφοδέλτια που τους είχαν δώσει οι αρχηγοί των οικογενειών τους. Γνωρίζοντας πως δεν είχαν πολλά περιθώρια δεν έφεραν αντίρρηση. Πολλές όμως, μέσα στην προστασία του παραβάν, ψήφισαν αυτό που νόμιζαν εκείνες σωστό, κρατώντας το μυστικό για πολλά χρόνια.

Οι γυναίκες μπήκαν στη δεκαετία του ’50 έχοντας ζήσει μια ζωή καταπίεσης και στέρησης των προσωπικών τους αναγκών, της οικονομικής τους ελευθερίας και εκπαίδευσης. Η δεκαετία του ’50 σήμανε μια σειρά από σημαντικές αλλαγές στα Μεσόγεια, όπως η στροφή σε άλλες οικονομικές δραστηριότητες και η ανάμειξη με ξένους, που άλλαξαν την καθημερινή ζωή και μείωσαν την επιβολή των αρχών της κοινότητας επάνω στα μέλη της. Επειδή όμως η κοινότητα και η οικογένεια υπήρξαν για τις γυναίκες αυτές θεσμοί με μεγάλη αντοχή ενάντια στην αλλαγή, οι ίδιες είχαν πολύ λίγες πιθανότητες να βιώσουν σημαντικές αλλαγές στη ζωή και τη θέση τους, ακόμη και μετά το ’50. 

Μάλιστα, οι συνεντευξιαζόμενες παραδέχτηκαν πως για εκείνες ο τρόπος ζωής που ήξεραν δεν μπορούσε να αλλάξει. Παρόλα αυτά, η γνώση και οι εμπειρίες που απέκτησαν κατά τη διάρκεια της τεράστιας κρίσης του πολέμου, τις βοήθησαν να συμβάλλουν σε μια σειρά από αλλαγές που ωφέλησαν τις επόμενες γενιές. Όταν μιλούσαν για αλλαγή, οι γυναίκες των Μεσογείων έκαναν σύγκριση ανάμεσα στη ζωή των μητέρων τους, τη δική τους και των παιδιών τους. Ως νέα κορίτσια παρατήρησαν τη ζωή των μητέρων τους και κατανόησαν τη θέση τους στην κοινότητα και την οικογένεια. Οι εμπειρίες τους από τον πόλεμο τις έθεσαν σε μια διαπραγματευτική θέση ανάμεσα στην παράδοση και την αλλαγή. Ως μητέρες, εκμεταλλευόμενες τις γενικότερες αλλαγές που έγιναν μετά τον πόλεμο, έκαναν ότι μπορούσαν για να βελτιώσουν τη θέση των θυγατέρων τους. Η αλλαγή που βλέπουν στη ζωή των παιδιών τους και η μεγαλύτερη ισότητα που απολαμβάνουν τις κάνουν υπερήφανες, διότι γνωρίζουν πως συνεισφέρανε κι εκείνες σε αυτό.

Η προφορική ιστορία έχει μια δική της δυναμική διότι, όπως αναφέρει ο Paul Thompson (1988: 21), δίνει πίσω την ιστορία σε αυτούς που την βίωσαν. Στη διάρκεια της και μετά το τέλος της συνειδητοποίησα το πραγματικό της μεγαλείο. Στο τέλος της συνέντευξης με την Σταματίνα από τα Καλύβια, η ίδια μου είπε ενθουσιασμένη πως αν ήξερε ότι η ζωή της ήταν σημαντική για την Ιστορία, θα είχε καθίσει από τότε να γράψει τις εμπειρίες της.(13) Κάποιες από τις γυναίκες που μου έκαναν την τιμή να μου προσφέρουν την ιστορία της ζωής τους, δεν είναι πια μαζί μας. Άφησαν όμως πίσω τις εμπειρίες τους από τις οποίες μπορούμε όλοι να ωφεληθούμε.

Βιβλιογραφία

Βερβενιώτη, Τασούλα. 1994. Η Γυναίκα της Αντίστασης – Η είσοδος των γυναικών στην πολιτική.    Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας.

Bolton, Tony et al. 1981. Introductory Sociology. London: Macmillan Press. 

Gefou‐Madianou, Dimitra. 1992. “Exclusion and Unity – Retsina and Sweet Wine Commensality    and  Gender in a Greek Agrotown”. Στο Dimitra Gefou‐Madianou (ed), Alcohol, Gender and     Culture, London and New York: Routledge, 108‐136.

Hobsbawm, Eric. 1994. The Age of Extremes. London: Michael Joseph.

Marwick, Arthur. 1974. War and Social Change in the Twentieth Century. London: Macmillan.

Μιχαήλ‐Δέδε, Μαρία. 1985. «Από το ήθος της ζωής στα Μεσόγεια». Στο Κοινότητα Καλυβίων, Πρώτη Επιστημονική Συνάντηση Νοτιοανατολικής Αττικής, Καλύβια: Κοινότητα Καλυβίων, 202‐216.

Morris, Angela and Graeme Morton. 2002. Locality, Community and Nation. London: Hodder and Stoughton.

Παπανικολάου, Μίμης. 1994. Το Κορωπί, 1918‐1940. Κορωπί: Μ. Γ. Παπανικολάου.

Roberts, Elizabeth. 1996. Women and Families – An Oral History, 1940‐1970. Oxford UK and Cambridge USA: Blackwell.

Summerfield, Penny. 1998. Reconstructing Women’s Wartime Lives – Discourse and Subjectivity in Oral Histories of the Second World War. Manchester and New York: Manchester University Press.

Thompson, Paul. 1988. The Voice of the Past. Oxford – New York: Oxford University Press.

Vervenioti, Tasoula. 2000. “Left‐wing Women between Politics and Family”. Στο Mark Mazower (ed), After the War was Over – Reconstructing the Family, Nation and State in Greece, 1943‐1960,

Princeton and Oxford: Princeton University Press, 105‐121.

Παραπομπές

1. Συνέντευξη με την Τασία, Ιωάννα Μπιμπλή, Κορωπί, 3 Φεβρουαρίου 2006.

2. Συνέντευξη με την Αθηνά, Ιωάννα Μπιμπλή, Μαρκόπουλο, 3 Δεκεμβρίου 2003.

3. Για τη θέση των γυναικών στα Μεσόγεια, βλέπε επίσης Παπανικολάου 1994, Gefou‐Madianou 1992.

4. Συνέντευξη με τη Νίτσα και τον Τάσο, Ιωάννα Μπιμπλή, Μαρκόπουλο, 3 Δεκεμβρίου  2003.

5. Συνέντευξη με τη Νίτσα και τον Τάσο, Ιωάννα Μπιμπλή, Μαρκόπουλο, 3 Δεκεμβρίου 2003.

6. Συνέντευξη με τη Δήμητρα, Ιωάννα Μπιμπλή, Κερατέα, 20 Ιανουαρίου 2006.

7. Συνέντευξη με την Μαρίκα, Ιωάννα Μπιμπλή, Κορωπί, 17 Μαΐου 2005.
8. Συνέντευξη με τη Γεωργία, Ιωάννα Μπιμπλή, Κορωπί, 13 Απριλίου 2005.
9. Συνέντευξη με τις Μαρία, Νίτσα και Τούλα, Ιωάννα Μπιμπλή, Κορωπί, 12 Μαΐου 2005.
10. Συνέντευξη με τη Μαρία Μ. και τον Παναγιώτη Μ., Ιωάννα Μπιμπλή, Κερατέα, 11 Φεβρουαρίου 2006.

11. Συνέντευξη με την Ελευθερία, Ιωάννα Μπιμπλή, Καλύβια, 27 Αυγούστου 1999.

12. Συνέντευξη με τις Μαρία, Νίτσα και Τούλα, Ιωάννα Μπιμπλή, 12 Μαΐου 2005.

13. Συνέντευξη με την Σταματίνα, Ιωάννα Μπιμπλή, Καλύβια, 22 Αυγούστου 1999.

Σχόλιο στην εισήγηση της κ. Μπιμπλή

Σχολιάζει ο κ. Δημήτριος Πρόφης

Η εισήγηση της Ιωάννας Μπίμπλη που παρουσιάστηκε στο Διεθνές Συνέδριο Προφορικής Ιστορίας που πραγματοποιήθηκε στον Βόλο το 2013 με τίτλο « Γυναίκες και κρίση : μια διαπραγμάτευση συνέχειας και αλλαγής» παρουσιάζει ξεκάθαρα τις αλλαγές που πραγματοποιήθηκαν στη θέση της γυναίκας στην μεσογείτικη κοινωνία κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου. Πραγματικά οι μανάδες και οι γιαγιάδες μας, απέδειξαν ότι κατά τη διάρκεια του πολέμου ανέλαβαν επιτυχώς τα ηνία του σπιτιού και γλίτωσαν την περιοχή μας από την πείνα ενώ δεν είναι λίγες οι φορές που με τη «διπλωματία τους» μπόρεσαν να φέρουν ισορροπία στις σχέσεις μεταξύ Γερμανών και Ελλήνων. Για να είμαστε όμως ακριβείς και επιστημονικά ορθοί η διαδικασία αυτή είχε πραγματοποιηθεί και κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου όπου τότε οι άντρες έλειπαν μέχρι και δέκα χρόνια από τα σπίτια τους αλλά και στις προηγούμενες πολεμικές δραστηριότητες κατά τη διάρκεια του 19^ου αιώνα. Οπότε δεν φαίνεται ξεκάθαρα αν η αλλαγή αυτή πραγματοποιήθηκε τη συγκεκριμένη χρονική περίοδο ή ήταν ένας ρόλος που είχε αναθέσει η κοινωνία στη γυναίκα κατά την διάρκεια των πολέμων.

Οι προφορικές μαρτυρίες είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τον ιστορικό όπου προσπαθεί να ανακαλύψει τα συναισθήματα των ανθρώπων κατά τη διάρκεια των γεγονότων, δηλαδή είναι ένα χρήσιμο εργαλείο για τους ερευνητές που μελετούν την «ιστορία από τα κάτω». Οι αφηγήσεις όμως, όπως και τα έγγραφα δεν αποτελούν αποδείξεις αλλά ενδείξεις και εκφράζουν το βίωμα και τις αντιλήψεις συγκεκριμένων υποκειμένων. Για να είμαστε επιστημονικά ακριβείς  θα πρέπει να γνωρίζουμε τον τύπο των συνεντεύξεων (δομημένες, ημιδομημένες, ελεύθερες), από ποιόν έγινε η συνέντευξη και πού, και με ποια κριτήρια επιλέχθηκε το δείγμα. Οι πληροφορίες αυτές δεν δίνονται στη συγκεκριμένη εισήγηση και προσδοκούμε από την κυρία Μπιμπλή αυτές τις τόσο απαραίτητες πληροφορίες.

Τα αποσπάσματα των συνεντεύξεων που παρατίθενται στην εισήγηση δημιουργούν αρκετούς προβληματισμούς. Συγκεκριμένα αναφέρει η κυρία Νίτσα από το Μαρκόπουλο «Πήγαν όλοι στον  πόλεμο, στην γειτονιά μας είχαμε κάμποσα παλληκάρια, σε μια οικογένεια είχανε τρία παλληκάρια, μείνανε δυο γέροι και ποιος να τους φρόντιζε, είχανε κτήματα, είχανε συκιές να μαζέψουνε, είχανε. Το καλοκαίρι πηγαίναμε εγώ και άλλα κορίτσια και μαζεύαμε τα σύκα αυτουνού του κυρίου. Τέτοια πράγματα….». Είναι γνωστό ότι η επιστράτευση έγινε τον Οκτώβρη του 1940 και οι φαντάροι επέστρεψαν το αργότερο μέχρι τον Ιούνη του 1941. Τα σύκα στο Μαρκόπουλο συλλέγονται και συλλέγονταν τον Αύγουστο, περίοδο που οι φαντάροι είχαν επιστρέψει. Προφανώς η κυρία Νίτσα αναφέρεται στο συναίσθημα της αλληλεγγύης που υπήρχε πριν από τον πόλεμο και κατά τη διάρκεια της γερμανικής κατοχής.

Η κυρία Γεωργία από το Κορωπί αναφέρει : « Πώς βγήκανε και βγάλανε τις λίρες που είχανε κλέψει… Που τα βρήκανε όλα αυτά που κάνανε;… Πεινάγανε ο κόσμος… Και πήγαινες σε σπίτια, να σκεφτείς, είχανε κάτι ράδια τόσα και δεν ξέρανε τι ήταν αυτά που είχανε πάρει. Δεν ξέραν τι ήτανε…» Στα Μεσόγεια, τα ραδιόφωνα είχαν αγοραστεί από τη δεκαετία του 1930, κάτι που φαίνεται και από τα αρχεία των Δήμων όπου τα ζητά η γερμανική διοίκηση για να μην συντονίζονται με το «Ελεύθερο Κάιρο. Τα ραδιόφωνα είχαν αγοραστεί από τους πιο ευκατάστατους οι οποίοι γνώριζαν πολύ καλά τη χρησιμότητά τους. Η χρήση του ρήματος «κλέψανε» και «πήρανε» μας παραπέμπει ότι μάλλον η κυρία Γεωργία αναφέρεται στους αριστερούς αντάρτες που φημολογείται ότι έκαναν πλιάτσικο στα πιο ευκατάστατα σπίτια.

Η εισήγηση αυτή αναδεικνύει ακόμα περισσότερο την ανάγκη να πραγματοποιηθούν προφορικές συνεντεύξεις οργανωμένα με συνεργασία όλων των ιστορικών που ερευνούν τη συγκεκριμένη περίοδο στο Κορωπί και να δημιουργηθεί ένα αρχείο προσβάσιμο σε όλους και αφορμή για συζήτηση με πηγές κοινά αποδεκτές από όλους ούτως ώστε η κοινωνία του Κορωπίου να μιλήσει για τα γεγονότα της Κατοχής και να ξεπεράσει τα τυχόν τραύματα που έχουν δημιουργηθεί. Ελπίζουμε από την κυρία Μπιμπλή στη συνεργασία της και την ευχαριστούμε για το ενδιαφέρον που επέδειξε  για την περιοχή μας.