Συλλογική Μνήμη και Συλλογική Ταυτότητα

Απόσπασμα από τον Πίνακα του Γιάννη Πρόφη "Το κάψιμο του Κορωπίου"

Γράφει η Αγγελική Φατούση*

Η συλλογική ταυτότητα έχει άμεση εξάρτηση από την ατομική, θα μπορούσε ίσως να οριστεί ως το πλήθος των ατομικών ταυτοτήτων ενός συνόλου που μοιράζονται μεταξύ τους κοινές ηθικές αξίες και κώδικες, τους ενώνει δηλαδή μία κοινή ταυτότητα. Στην παρούσα εργασία καλούμαστε να επιλέξουμε μία συλλογική ταυτότητα και να εξετάσουμε με ποιους τρόπους και για ποιους λόγους η συλλογική μνήμη διαδραματίζει βασικό ρόλο στη συγκρότηση της. Η επιλογή μου αφορά στη συλλογική ταυτότητα των κατοίκων του Κορωπίου και στο ολοκαύτωμα του από τους Γερμανούς την 9η Οκτωβρίου του 1944. 

Η τραγωδία του Κορωπίου με συνολικά 47 νεκρού[1]ς και πάνω από 400 καμένες οικίες και κτήρια εντάσσεται στην πάγια τακτική αντιποίνων των ναζιστικών στρατιωτικών δυνάμεων ώστε να αντιμετωπίσουν την αντίσταση στην Ελλάδα όπως και στις υπόλοιπες χώρες που είχαν καταλάβει. Έτσι η καταστροφή της περιοχής από τους Γερμανούς πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο αντιποίνων για την ενέδρα και προσβολή από τους αντάρτες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ σε γερμανική μονάδα που εγκατέλειπε μια ημέρα πριν το Κορωπί. Το ολοκαύτωμα του Κορωπίου αποτέλεσε μία από τις τελευταίες θηριωδίες των ναζιστικών δυνάμεων κατοχής αφού στις 12 Οκτωβρίου του 1944 έφυγαν από την Αθήνα αφήνοντας πίσω τους τα σημάδια μιας σκληρής κατοχής με ολέθρια αποτελέσματα για την Ελλάδα. 

Η συλλογική μνήμη εδώ διαδραματίζει βασικό ρόλο στην συγκρότηση της συλλογικής ταυτότητας των κατοίκων του Κορωπίου, οι οποίοι μέσα από τις προσωπικές τους μαρτυρίες ανασύρουν τα τραυματικά γεγονότα του παρελθόντος που διεκδικούν τη θέση τους στην ιστοριογραφία. Κατά μία έννοια λοιπόν, η μνήμη ενός μεμονωμένου ατόμου μπορεί να φαίνεται προσωπική[2] όμως στην πραγματικότητα είναι άμεσα εξαρτημένη από τις κοινές μνήμες, ενός πολέμου ή και μιας κοινότητας όπως στην συγκεκριμένη περίπτωση. Η μνήμη των κατοίκων του Κορωπίου για τα γεγονότα της καταστροφής της περιοχής εμφανίζεται κοινή, οι αφηγήσεις των ανθρώπων συμπίπτουν[3] ανεξαρτήτως πολιτικών πεποιθήσεων, επαγγελματικής ιδιότητας, κτλ. Αυτό από μόνο του θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ένα στοιχείο που επιβεβαιώνει μια κάποιου είδους αξιοπιστία από την πλευρά των μαρτύρων. Επιπροσθέτως, η μνήμη αναγνωρίζει τη σχέση ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν ως σχέση ερμηνευτικών πλαισίων[4] ανάμεσα στην εμπειρία που έζησαν οι άνθρωποι αυτοί και στην ανάμνηση που τους αφήνει η αφήγησης της. Έτσι, εάν δεχθούμε ότι η συλλογική μνήμη είναι η μελέτη μιας κοινής ταυτότητας η οποία συνδέει μια κοινωνία, όπου τα μέλη της μπορεί να έχουν διαφορετικές πεποιθήσεις, τότε η ιδέα του ερμηνευτικού πλαισίου μπορεί να αναδείξει τη μνήμη ως κομμάτι στη συγκρότηση της συλλογικής ταυτότητας. 

Κατά τον M. Halbwachs[5] οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να θυμούνται μόνο ως μέλη μιας ομάδας όπου ανήκουν και αυτό συμβαίνει ακόμα και όταν πρόκειται να ξυπνήσουν τις πιο προσωπικές τους αναμνήσεις. Με αυτήν τη λογική, η συλλογική μνήμη στηρίζεται στην βιωμένη εμπειρία και χάρη σε αυτήν ένα άτομο μπορεί να ανακαλέσει γεγονότα που συνέβησαν στο παρελθόν και είναι συνυφασμένα με την προσωπική του ζωή. Οι μαρτυρίες αποτελούν μία αξιόπιστη μέθοδο για να εξετάσουμε τη σχέση αλληλεπίδρασης[6] ατομικής και συλλογικής μνήμης αναφορικά με την χρονιά του 1944 όπου συνέβησαν τα συγκεκριμένα γεγονότα. Έτσι κατά μαρτυρία των κατοίκων του Κορωπίου το απόγευμα της 8ης Οκτωβρίου του 1944 Γερμανοί στρατιώτες επιβιβασμένοι σε στρατιωτικά φορτηγά εγκατέλειπαν τη περιοχή και μάλιστα χαιρετούσαν[7] τους κατοίκους του χωριού οι οποίοι ανταπέδιδαν. Οι αντάρτες όμως τους περίμεναν στο ύψωμα Κοντράτσι ανοίγοντας πυρά εναντίον τους τα οποία οι Γερμανοί ανταπέδωσαν, αυτό δεν κράτησε πολύ με τους ελασίτες τελικά να υποχωρούν, ενώ σύμφωνα με αυτά που άκουσαν οι περισσότεροι μάρτυρες δεν υπήρχαν νεκροί και από τις δύο πλευρές. Ο κόσμος που δεν περίμενε αυτή την τροπή των γεγονότων κλείστηκε στα σπίτια του για να σωθεί από τα πυρά ενώ άλλοι εγκατέλειψαν τη περιοχή. Οι Γερμανοί με τη ρίψη φωτοβολίδων μέχρι τις πρωινές ώρες ζητούσαν ενισχύσεις οι οποίες τελικά έφθασαν. Μόλις ανέτειλε ο ήλιος όσοι κάτοικοι είχαν απομείνει στα σπίτια τους άκουγαν τους συνεχείς πυροβολισμούς όλο και πιο κοντά ενώ οι φωτιές στα κτίσματα ήταν πλέον εμφανείς, τα γεγονότα αυτά έτρεψαν τους περισσότερους από τους Κορωπιώτες σε φυγή. Σύμφωνα με τους μάρτυρες τα γερμανικά στρατεύματα κατέφθασαν στο χωριό από το κέντρο υγείας και στο εσωτερικό του από τρεις κατευθύνσεις[8] σκοτώνοντας όποιον και ότι έβρισκαν μπροστά τους. Ακόμη και αν η αιτία αυτής της επίθεσης ήταν η προσβολή από τους αντάρτες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ σε γερμανική μονάδα, αυτό δεν απαλλάσσει[9] σε καμία περίπτωση τους Γερμανούς από αυτήν την εγκληματική πράξη, τα θύματα εξάλλου θα μπορούσαν να είναι εκατοντάδες αν οι κάτοικοι δεν είχαν προλάβει να φύγουν εγκαίρως. 

Εν κατακλείδι, τα βιώματα αυτά των κατοίκων του Κορωπίου υπήρξαν πολύ έντονα, στιγματίζοντας τη μνήμη τους για ολόκληρη τη ζωή τους. Εξάλλου οι μνήμες γίνονται περισσότερο συλλογικές όσο περισσότερο αφήνουμε πίσω το χρόνο[10] και τον τόπο όπου συνέβησαν τα πραγματικά γεγονότα. Είναι οι αναπαραστάσεις εκείνων των γεγονότων που επαναλαμβάνονται μέσα στο χρόνο αυτές που καθορίζουν το κέντρο της ιστορικής μνήμης αλλά και της συλλογικής ταυτότητας. 

Παραπομπές

[1] Δημήτρης Αποστολόπουλος, Η καταστροφή του Κορωπίου στην κατοχή, εκδόσεις Δήμου Κρωπίας, Κορωπί, 2018 (1η έκδοση), σ. 131. 

[2] Lynn Abrams, Θεωρία προφορικής ιστορίας, μτφρ. Λουκάς Ρινόπουλος, εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2010, σ.137. 

[3] Δημήτρης Αποστολόπουλος, ό.π., εκδόσεις Δήμου Κρωπίας, Κορωπί, 2018 (1η έκδοση) σ.133. 

[4] Πολυμέρης Βόγλης, Η δεκαετία του 1940 ως παρελθόν: Μνήμη, μαρτυρία, ταυτότητα, Τα ιστορικά, τόμος 25, τεύχος 47, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα, 2007, σ.442. 

[5] Πολυμέρης Βόγλης, ό.π., εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα, 2007, σ.445. 

[6] Πολυμέρης Βόγλης, ό.π., σ. 446. 

[7] Δημήτρης Αποστολόπουλος, ό.π., εκδόσεις Δήμος Κρωπίας, Κορωπί, σ. 148. 

[8] Δημήτρης Αποστολόπουλος, ό.π., σ.153. 

[9] Δημήτρης Αποστολόπουλος, ό.π., σ. 160. 

[10] Πολυμέρης Βόγλης, ό.π., σ.451. 

Βιβλιογραφία

Δημήτρης Αποστολόπουλος, Η καταστροφή του Κορωπίου στην κατοχή, εκδόσεις Δήμου Κρωπίας, Κορωπί, 2018 (1η έκδοση)

Lynn Abrams, Θεωρία προφορικής ιστορίας, μτφρ. Λουκάς Ρινόπουλος, εκδόσεις Πλέθρον, Αθήνα, 2010

Πολυμέρης Βόγλης, Η δεκαετία του 1940 ως παρελθόν: Μνήμη, μαρτυρία, ταυτότητα, Τα ιστορικά, τόμος 25, τεύχος 47, εκδόσεις Μέλισσα, Αθήνα, 2007

* Η Αγγελική Φατούση είναι φοιτήτρια στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και το παραπάνω κείμενο αποτελεί πρόσφατη γραπτή εργασία της με θέμα "Επιλέξτε μια συλλογική ταυτότητα και εξετάστε με ποιους τρόπους και για ποιους λόγους η συλλογική μνήμη διαδραματίζει βασικό ρόλο στη συγκρότησή της"